Bu haftaki yazıda Türkiye’de tarımsal kooperatifçilikle ilgili kısa bilgiler vereceğim.
Kooperatifçilik tanımıyla başlayacak olursak, kelime (Co-operation) birlik anlamında Co ve çalışma anlamında operation sözcüklerinin birleşmesinden, latince’de işbirliği anlamına gelen Cooperatio sözcüğünden türetilmiştir. Kooperatifçilik pek çok şekilde tanımlanmaktadır. Mülayim hoca kooperatifi, ‘bireylerin tek başlarına yapamayacakları veya birlikte yapmalarında yarar bulunan işleri en iyi bir biçimde ve maliyet fiyatına yapmak üzere dayanışma suretiyle ekonomik güçlerini bir araya getirmeleridir’ şeklinde tanımlamıştır. Ekonomik faaliyet tarım sektöründe ise tarımsal kooperatiflerden söz edilmektedir.
Türkiye’de tarımsal işletmelerin yapılarının küçük olduğu bilinmektedir. Buna bağlı olarak modern tarım tekniklerini kullanmada eksiklikler, sermaye biriktirmede güçlükler yaşanması, küçük çiftçilerin ürünleri yüksek maliyette üretmeleri, ürünlerini pazara yönelik üretmede güçlükler yaşamaları ve yine ürünlerini pazarlamada zorluklar yaşamaları aynı ya da benzer ürün üreten veya aynı amaçla çalışan çiftçileri birlikte olmaya yönlendirmelidir. Bu ekonomik birleşim; kooperatifçiliğin kendine yardım, kişisel sorumluluk duygusu, demokrasi, eşitlik, adalet ve dayanışma, bunlara ilave olarak, dürüstlük, açıklık, sosyal sorumluluk, başkaları ile ilgilenme gibi değerleri ile kırsal alanlarda kitlelerin sosyal ödevlerini de yerine getirmektedir.
Kooperatifler kamu ya da özel sektörden farklı bir yapıda faaliyetlerini sürdürürken gönüllü ve serbest katılım, ortağın demokratik yönetimi, ortağın ekonomik katılımı, özerklik ve bağımsızlık, eğitim-öğretim ve bilgilendirme, kooperatifler arası işbirliği ve toplumsal sorumluluk gibi ilkeler benimsemişlerdir. Bu ilkeler ilk kooperatifleşme hareketlerinden beridir benimsenmiş ve bugün bu ilkelerin iyi anlaşılması bir kooperatifin iyi işleyebilmesi için olmazsa olmaz olmuştur.
Kooperatifçilik tarihine kısaca bakarsak bunu daha iyi anlayabiliriz;
Bugünkü anlamda ilk kooperatifçilik ilk olarak İngiltere’de Rochdale kasabasında 1844 yılında dokuma işçileri tarafından tüketim kooperatifi olarak kurulmuştur. İngiltere’de farklı dönemlerde Robert Owen ve Dr. William King’le bu kooperatifleşme hareketleri birkaç ufak farklılıkla devam etmiştir. İngiltere’deki ilk denemenin görüldüğü dönemlerde Fransa’da düşünsel yönden Charles Fourier öncülüğünde kooperatifçilik gelişmiş, onu izleyenler çeşitli üretim kooperatifleri kurmuşlardır. Bugünkü anlamda kooperatifçiliğin bir diğer öncüsü Almanya’da, Herman Schulze, Delitzsch kasabasında küçük esnafın işini kolaylaştırmak için çalışmalar yapmış, esnaf kredi kooperatifi ve hammadde alım kooperatifi kurmuştur. Yine Almanya’da Frederich Wilhelm Raiffeisen, Herman Schulze’nin denemelerini ileri taşıyarak kredi kooperatifçiliğini oldukça geliştirmiştir.
Türkiye’de kooperatifçilik hareketlerinin tarihine kısaca bakacak olursak, Mithat Paşa’nın çağının kredi uygulamalarından farklı olarak memleket sandıkları uygulaması ile Osmanlı döneminde oldukça başarılı olduğu ve Ziraat Bankasının temellerini attığı bilinmektedir. Bu değerli devlet adamı ile başlayan kooperatifçilik hareketi Cumhuriyet’in ilk yıllarında Atatürk’ün de kooperatifçiliği kalkınmada önemli bir yerde görmesi ve teşvik etmesiyle devam etmiştir.
Türkiye’de günümüzdeki tarımsal amaçlı kooperatifler; tarım alım kooperatifleri, tarım kredi kooperatifleri, tarım sigorta kooperatifleri, tarım satış kooperatifleri, tarım işleme kooperatifleri, arazi kullanma kooperatifleri, tarım hizmet kooperatifleri, tarımsal kalkınma kooperatifleri ve toprak reformu kooperatifleri olarak sayılabilir. Bunun gibi, kooperatifler yalnızca tek bir amaçla kurulmaya bilirler; birkaç işi bir arada yapmak üzere kurulan çok amaçlı kooperatiflerden de söz edebiliriz.
Kooperatiflerde dikey ve yatay bütünleşme konusu da bir diğer önemli konudur. Güçlü kooperatifler için böyle entegrasyonların sağlanması istenmektedir. Dikey bütünleşme, üretimin hammadde aşamasında veya ona yakın bir aşamada ortaya çıkarak en son ürün olan mamül madde veya en son tüketiciye kadar uzanır. Buna örnek, ürünleri için kooperatif kanalıyla perakende dağıtım olanaklarını elde etmiş olan lokal süt üreticileridir. Yatay bütünleşme ise, birbirine benzer üretim veya pazarlama birimlerinin bir genel yönetim altında toplanması, bir başka deyişle üretim ve (veya) pazarlamanın bir tek aşamasında çalışan birimlerin giderek çoğalmasıdır. Bu bütünleşmeye üst örgütlenme de denilebilir.
Kooperatifin nasıl adlandırıldığını gösteren önceki paragraflardaki bu sınıflandırmalardan ayrı olarak, bir kooperatifin gücü, kooperatifin sayılan ilkelere ve değerlere bağlı kalarak üyelerinin ihtiyaçlarını karşılıyor olması, faaliyet sürecinde ve konusunda etkin olmasıyla anlaşılabilir.
Türkiye’nin Avrupa Birliği tarımına uyum süreci hesap edildiğinde, kooperatifçiliğin geliştirilmesi gereken konuları vardır. İlk olarak mevzuatların AB mevzuatlarına göre düzenlenmesi, tarıma gereksiz devlet müdahalelerin azaltılması, desteklemelerin kooperatifler üzerinden yapılması ile mümkün olabilir. Böylece birleşme de teşvik edilebilir. Bunun yanında kooperatiflerde örgütlenme sorunu çözülmeli ve kooperatifler merkez birliği kurulmalıdır.
Konu ile ilgili daha fazla bilgi almak isteyenlerin Prof. Dr. Ziya Gökalp Mülayim hocanın ‘Kooperatifçilik’ ve Prof. Dr. İsmail Hakkı İnan hocanın ‘Türkiye’de Tarımsal Kooperatifçilik ve AB Modeli’ isimli kitaplarını okumalarını öneririm.
1 Mülayim Z G (2003). Kooperatifçilik. Yetkin Basımevi. Güncelleştirilmiş 4. Baskı.
2 İnan İ H (2008). Türkiye’de Tarımsal Kooperatifçilik ve AB Modeli. İstanbul Ticaret Odası Yayınları. Sektörel Yayınlar. Yayın No: 2008-73. Genişletilmiş 2. Baskı.
http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.1163.pdf Kooperatifler Kanunu.
https://samsun.tarimorman.gov.tr/Belgeler/Yayinlar/Kitaplarimiz/tarimsal_kooperatifcilik.pdf
Başaran H vd. (2015). Yeniden Yapılanma Döneminde Kooperatifçilik. http://koop.ticaret.gov.tr/data/553f4880f293706c84e911fb/Tar%C4%B1m%20ve%20Kooperatif%C3%A7ilik.pdf
http://www.gokselarmagan.com/tr/tareko/13-TE2017.pdf
http://www.tarimkredi.org.tr/index.php/hakkimizda/kooperatifcilik-ilkeleri
Tan S ve Karaönder İ (2013). Türkiye’de Tarımsal Örgütlenme Politikalarının ve Mevzuatının İrdelenmesi: Tarımsal Amaçlı Kooperatifler Örneği. ÇOMÜ Ziraat Fakültesi Dergisi. (COMU Journal of Agriculture Faculty). 2013: 1 (1): ss 87-94. http://dergipark.gov.tr/download/article-file/237492
https://www.bereket.tv/Turkiye-39-de-Tarimsal-Kooperatifcilik.v3687.html
http://www.orkoop.org.tr/bilgi6.html
http://www.zmo.org.tr/resimler/ekler/97399278d24e6bb_ek.pdf?tipi=14&sube=Eri%C5%9Fim
Yılmaz E vd. (2019). Tarımsal Üretimde Kadınların Karar Alma Süreçlerine Katılımı ve Kooperatiflerden Beklentileri. Tekirdağ Ziraat Fakültesi Dergisi. Ocak. 16(1). http://acikerisim.nku.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/20.500.11776/3121/Tar%C4%B1msal%20%C3%9Cretimde%20Kad%C4%B1nlar%C4%B1n%20Karar%20Alma%20S%C3%BCre%C3%A7lerine%20Kat%C4%B1l%C4%B1m%C4%B1%20ve%20Kooperatiflerden....pdf?sequence=1&isAllowed=y
