Her şeyden önce "Başbakan nedir?" önce onu bir cevaplayalım:
Başbakan, parlamenter sistem ile yönetilen toplumlarda yürütmenin başı olan ve devletin atacağı adımlara karar veren kişi anlamına gelmektedir.
Türkiye Cumhuriyeti'nde de parlamenter sistem uygulanırken (1923-2018) yürütme yetkisi ve ülke adına karar alma halk tarafından seçilen başbakanın göreviydi. Hükûmeti ve hükûmetin icraatlarını yönetmekle sorumluydu. Türkiye'de her 4 yılda bir gerçekleşen genel seçimlerin sonucunda Başbakan, 4 yıl süre ile seçilirdi. Erken seçimler ve yakın geçmişte yaşanan siyasi olaylar neticesiyle bu süreler değişiklik göstermiştir.
YENİ SİSTEMDE CUMHURBAŞKANI NEYİ İFADE EDİYOR?
Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi ise, Türkiye'de 16 Nisan 2017 referandumuyla kabul edilen ve 9 Temmuz 2018 tarihi itibarıyla uygulanmaya başlanan başkanlık tipi hükûmet sistemidir. Bu sisteme geçişle beraber TBMM'nin yetkileri kısıtlanmış, cumhurbaşkanınının yetkileri artırılarak yürütme organının başı olmuştur. Yeni sistemde cumhurbaşkanı partili olabilir.
1. İsmet İnönü (1884-1973)
Cumhuriyet döneminin ilk başbakanıdır. 3 dönem ve 16 yıl 4 ay başbakanlık süresiyle Cumhuriyet tarihinde en uzun süre başbakanlık yapmıştır. Türkiye Cumhuriyetinin 2. Cumhurbaşkanıdır ayn zamanda. Kendisiyle ilgili söylenen “kafasının içinde kırk tilki dolaşır, kırkının da kuyruğu birbirine değmez” deyimiyle hatırlanır.
2. Ali Fethi Okyar (1880-1943)
22 Kasım 1924 – 3 Mart 1925 tarihleri arasında başbakanlık yapmıştır.
3. Celal Bayar (1884-1986)
1937-1939 yılları arasında başbakanlık yapan, Türkiye Cumhuriyetinin 3. Cumhurbaşkanıdır. Milli Mücadele yıllarında, Galip Hoca takma adıyla, zeybek ve köy hocası kılığında köy köy dolaşarak işgale karşı propaganda yapmasıyla da bilinir..
4. Refik Saydam (1881-1942)
1939-1942 Yılları arasında başbakanlık yapmıştır. I. Dünya Savaşı boyunca Kolera hastalığını önleyici çalışmalar yapmış, ordu için aşı ve serum üretmiş bir doktordur aynı zamanda.
5. Şükrü Saraçoğlu (1886-1953)
1942-1946 Yılları arasında başbakanlık yapmış, bunun dışında çeşitli bakanlıklarda bulunmuş; ama adını en çok Fenerbahçe Stadıyla özdeşleştirdiğimiz devlet adamı.
6. Mehmet Recep Peker (1889-1950)
1946-1947 Yılları arasında başbakanlık yapmıştır. Çok partili dönemin ilk hükümetini kurmuştur. Dağıstan'dan Anadolu'ya göç etmiş bir Lezgi olan Mustafa Bey'in oğludur.
İtalya'daki Benito Mussolini ve Almanya'daki Adolf Hitler rejimlerine yakın bir siyaseti savundu. 1931 yılında Cumhuriyet Halk Fırkası Kâtib-i Umumiliği'ne atandı. 1933 yılında yeniden organize edilen İstanbul Üniversitesi'nde Atatürk tarafından İnkılap Tarihi dersleri vermekle görevlendirildi. 1931-1936 yılları arasında Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk ve Başbakan İsmet İnönü ile birlikte Tek Parti Rejiminin güçlü adamı olarak görüldü.
1936 yılında faşizmi incelemek üzere İtalya'ya gönderildi. Dönüşünde yazdığı ve Başvekil İsmet İnönü tarafından da onaylanarak imzalanan ve TBMM üzerinde bir "Faşist Konsey" kurulmasını öngören rapor, Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk tarafından reddedildi ve sürecin devamında kendisi CHP'nin "Katib-i Umumi"lik (Genel Sekreterlik) görevinden alındı.
20 Temmuz 1936 tarihinde İsviçre'nin Montreaux kasabasında imzalanan Montrö Boğazlar Sözleşmesi'nden sonra, Mustafa Kemal Atatürk'ün Türkiye'nin dış siyasette faşist ülkeler yerine, Birleşik Krallık ve askeri teknolojide ileri diğer demokratik ülkelerle birlikte hareket etmesi gerektiğine inanması, önce Recep Peker'in daha sonra da Başvekil İsmet İnönü'nün görevden alınmalarının asıl nedeni olarak gösterilir.
Ağustos 1946 tarihinde çok partili dönemin ilk hükûmetini kurdu. Recep Peker'in, Halkevleri'nin yayın organı Ülkü dergisinde çıkan İnkılâp Tarihi ders notları, 1935 yılında İnkılâp Tarihi Dersleri adı ile kitap olarak yayımlandı. 1 Nisan 1950 tarihinde İstanbul'da öldü. Mezarı Edirnekapı Şehitliği'ndedir.
Sinema sanatçısı Faruk Peker'in dedesidir.
7. Hasan Saka (1886 - 1960)
1947-1949 Yılları arasında başbakanlık yapmıştır.
8. Şemsettin Günaltay (1883 - 1961)
1949-1950 Yılları arasında TC’nin 8. başbakanı olarak görev yapmış bir tarihçidir.
9. Adnan Menderes (1899 - 1961)
1950-1960 Yılları arasında başbakanlık yapmıştır. 27 Mayıs 1960 darbesi sonucunda Yassıada’da iki bakan arkadaşı Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan ile birlikte idam edilmişlerdir.
10. Cemal Gürsel (1895 - 1966)
1960-1961 Yılları arasında başbakanlık yapmıştır. Aynı zamanda 27 Mayıs 1960 Darbesi sonrası oluşturulan Milli Birlik Komitesi başkanıydı.
Cemal Gürsel, asker bir babanın 5 çocuğundan (Kemal, Celâl, Cemile ve Sırrı) ikincisi olarak Hınıs Erzurum'da dünyay geldi. İlk öğrenime Ordu ilinden sonra Erzincan'da devam eden Gürsel, orta eğitimini tamamladıktan sonra İstanbul Kuleli Askerî Lisesi'ne askeri öğrenci olarak girdi. Kuleli'de son sınıf öğrencisiyken Birinci Dünya Savaşı'nın başlaması üzerine 16 Ekim 1914'te askeri eğitimine ara verdi ve 4. Kolordu'da subay olarak göreve başladı.
1 Eylül 1922'de yüzbaşı rütbesine terfi etti. Bir yıl Kara Harp Okulu'nda eğitim aldı. 1 Ekim 1926 tarihinde Harp Akademisi'ne başladı ve 1 Eylül 1929 tarihinde kurmay subay olarak Akademi'den mezun oldu. Gürsel, 27 Ocak 1927 tarihinde Melahat Hanım ile evlendi ve bu evlilikten Özdemir (1928-9 Eylül 1995) adını verdikleri bir oğlu oldu. Gürsel çiftinin Hatice Ergün adlı bir evlatlıkları da bulunmaktaydı.[3] Oğlu Özdemir Gürsel'den ise Melkan ve Özdem adında iki torun sahibiydi. Babası Osmanlı subayı, Abidin, dedesi İbrahim (1820-1895) ve büyükdedesi Hacı Ahmet'tir (1790 - 1860).
11. Suat Hayri Ürgüplü (1903 -1981)
1965 Yılında görev yapmıştır. 1903 yılında Şam'da doğmuştur.
I. Dünya Savaşı'na katılma fetvasını veren Şeyhülislam Ürgüplü Hayri Efendi'nin oğludur. Lâle Devri Sadrazamı Nevşehirli Damat İbrahim Paşa'nın soyundandır.
Galatasaray Lisesi'nden sonra 1926 yılında İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi'ni bitirdi. Çeşitli devlet hizmetlerinde bulundu. Türkiye-Yunanistan 1924 Nüfus Mübadelesi mahkemelerinde çalıştı. Galatasaray Spor Kulübü'nde atletizm yaptı.
1929-1932 yılları arasında İstanbul Ticaret Mahkemesi yargıçlığında bulundu.
1939 ve 1943 yıllarında Kayseri Milletvekili seçildi. 2. Şükrü Saraçoğlu kabinesinde Gümrük ve Tekel Bakanı oldu.
Bakanlığında kahve ithalatı konusunda yolsuzluklar olduğu yolunda dedikodular çıkınca örnek bir davranışta bulundu:
| “ | Adımın da karıştığı kahve yolsuzluğuyla ilgili, bakanlığımda bir komisyon kurulmuştur. Bu teftiş heyetinin selametle çalışabilmesi için, benim, bu bakanlık koltuğundan ayrılmam gerekir; aksi halde, komisyonu etkilerim, sağlıklı bir karar oluşmaz. O nedenle, siyasi ahlak gereği, bakanlıktan istifa ediyorum. | „ |
Daha sonra Yüce Divan'da yapılan yargılama sonucunda beraat etti. Bu olay hâlen bazı okullarda idare hukuku dersinde okutulmaktadır.
1950 yılında tekrar TBMM'ye dõndü. 1952 yılına kadar Demokrat Parti Kayseri Milletvekilliği yaptı. Avrupa İstişari Meclisi'nde başkan yardımcılığı görevinde bulundu.
1952 yılında TBMM'den ayrılarak Bonn Büyükelçiliğine getirildi. 1955 yılında Londra, 1959 yılında Washington, DC, 1960 yılında Madrid Büyükelçiliğine atandı.
1961 seçimlerine katılarak Adalet Partisi Kayseri Senatörü seçildi. Cumhuriyet Senatosu'nun ilk başkanı oldu. Bu görevi tamamladıktan sonra 1965 yılında İsmet İnönü'nün başbakanlıktan istifa ettiği 5 Şubat tarihinden 10 Ekim 1965 genel seçimleri sonrasına kadar Adalet Partisi'nin öncülüğündeki koalisyon hükûmetinin başkanlığını yaptı. 1966 yılında kontenjan senatörü seçildi. 1972 yılına kadar bu görevde kaldı.
Nihat Erim hükûmetinin 17 Nisan 1972 de istifasından sonra, Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay yeni hükûmeti kurma görevini önce Suat Hayri Ürgüplü'ye verdi. Ancak daha sonra - büyük olasılıkla 12 Mart darbesini yapan komutanların, eski DP ve AP geçmişi nedeniyle uygun bulmamaları nedeniyle - Ürgüplü'nün kabinesini onaylamadı ve yeni hükûmeti kurma görevini Ferit Melen'e verdi.
26 Aralık 1981 tarihinde, 13 yıldır muzdarip olduğu kalp hastalığından dolayı öldü. Mezarı Edirnekapı Şehitliği'ndedir.
12. Süleyman Demirel (1924 - 2015)
10 yıl 5 aylık süreyle Cumhuriyet tarihinin İsmet İnönü ve Recep Tayyip Erdoğan’dan sonra en uzun dönem başbakanlık yapmış kişisidir. Türkiye’nin çok partili sisteme geçtiği 1946’dan sonraki dönemde, kurduğu 7 hükümetle “en çok hükümet kuran” ve genellikle de askeri darbelerle görevinden ayrılmak zorunda kalan siyasetçisidir.
13. Nihat Erim (1912-1980)
1971-1972 Yılları arasında başbakanlık yapmıştır.
1912 yılında Kocaeli'nin Kandıra ilçesinde doğdu. Galatasaray Lisesini, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesini bitirdi. Paris Hukuk Fakültesinde doktora yaptı. 1939 yılında Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesine kamu hukuku doçentliğine atandı; 1941 yılında profesör oldu. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesindeki kamu hukuku derslerine ek olarak Siyasal Bilgiler Okulunda devletler hukuku dersleri verdi. 1959-1961 yılları arasında BM Uluslararası Hukuk Komisyonu üyesi olarak görev aldı.
1943-1950 yılları arasında CHP milletvekili olarak TBMM'de bulundu; 2. Saka Hükümeti'nde Bayındırlık Bakanlığı, Günaltay Hükûmeti'nde başbakan yardımcılığı yaptı.
12 Mart 1971 Muhtırası'nın ardından CHP'den ayrılması koşuluyla hükûmeti kurmakla görevlendirildi. 26 Mart 1971 tarihinde kurduğu askerî cunta hükûmeti 3 Aralık 1971 tarihinde istifa etti. Yeniden hükûmeti kurmakla görevlendirildi; kurduğu 34. Türkiye Cumhuriyeti Hükûmeti 22 Mayıs 1972 tarihine kadar işbaşında kaldı. 1961 Anayasası'nın Türkiye'ye ''lüks'' olduğunu ifade etmiş ve 12 Mart Muhtırası'nı verenlerin direktifi doğrultusunda Anayasa'da bulunan 40 maddede değişiklikler yaptırmıştır. 1977 yılına kadar Cumhuriyet Senatosunda kontenjan senatörü olarak görev yaptı.
Deniz Gezmiş, Hüseyin İnan ve Yusuf Aslan'ın idam edilmesine kadar varacak Balyoz Harekâtı olarak bilinen uygulamaları başlatması nedeniyle Balyoz lakabıyla anılır. "Gerekirse demokrasilerin üstüne şal örtmeli" sözü nedeniyle de Aziz Nesin tarafından kendisine Şalcı Nihat denmiştir.
19 Temmuz 1980 tarihinde İstanbul Dragos'taki evinin yakınında Mahir Çayan ve arkadaşlarının intikamının alınması adına Dev-Sol militanları tarafından düzenlenen suikast sonucu hayatını kaybetti. Mezarı Zincirlikuyu Mezarlığı'ndadır.
14. Ferit Melen (1906-1988)
1972-1973 Yılları arasında başbakanlık yapmıştır.
Van doğumlu Melen daha önce İstanbul'da bulunan ve adı daha sonra Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi olacak olan Mülkiye Mektebi'ne girerek Temmuz 1931 tarihinde diploma aldı.
9. Dönem seçimlerinde Van Milletvekilliğine seçildi, dönem sonunda yasama etkinliğine ara vererek serbest mali müşavirlik yaptı. 30 Eylül 1959 tarihinde emekliye ayrıldı. XI. Dönemde tekrar Van Milletvekili seçildi. 1961 Kurucu Meclisinde Van İli Temsilcisi olarak bulundu. IX. ve X. İnönü Kabinelerinde, Parlamento dışından, Maliye Bakanı olarak yer aldı. 7 Haziran 1964 - 14 Ekim 1979 tarihleri arasında Cumhuriyet Senatosu Van Üyeliği yaptı.
1967'de Cumhuriyet Halk Partisi'nden istifa ederek Güven Partisi kurucuları arasında yer aldı. I. ve II. Erim Hükûmetlerinde 26 Mart 1971'den 22 Mayıs 1972 tarihine kadar Millî Savunma Bakanlığı görevinde bulundu. 22 Mayıs 1972'de Başbakanlık görevini üstlendi. IV. Demirel Hükûmetinde 31 Mart 1975'te tekrar Millî Savunma Bakanlığı görevine getirildi. 12 Temmuz 1980 tarihinde Cumhurbaşkanı Vekili İhsan Sabri Çağlayangil tarafından Cumhuriyet Senatosu Üyeliğine seçildi. Bu görevi 12 Eylül 1980'de sona erdi. 1983 yılında bir kez daha Van Milletvekili seçildi.
3 Eylül 1988 tarihinde Ankara'da öldü, Cebeci Asri Mezarlığı'nda toprağa verildi. 23. dönem İstanbul milletvekili Mithat Melen'in babasıdır.
Van'da bulunan havalimanı ismini taşımaktadır.
15. Naim Talu (1919-1998)
1973-1974 Yılları arasında başbakanlık yapmıştır.
2. Erim Hükûmeti'nde Ticaret Bakanı olarak siyasi hayata girdi. Melen Hükûmeti'nde de yerini korudu. 1972 yılında Ticaret Bakanı iken, zamanın Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay tarafından Senato üyeliğine atandı. Melen Hükûmeti çekilince Cumhuriyetçi Güven Partisi ve Adalet Partisi'nin ortak adayı olarak 36. Türkiye Hükûmeti'ni kurdu.
1973 seçimleri sonucunda hiçbir partinin tek başına hükûmet kurmak için yeterli çoğunluğu sağlayamaması üzerine Şubat 1974 tarihine kadar işbaşında kaldı. Bülent Ecevit başkanlığında Cumhuriyet Halk Partisi - Millî Selamet Partisi koalisyonunun gerçekleşmesi üzerine görevi Bülent Ecevit'e devretti. 1976 yılında Kontenjan Senatörlüğü sona erdi.
15 Mayıs 1998 taarihinde İstanbul'da öldü. Mezarı Zincirlikuyu Mezarlığı'ndadır.
16. Bülent Ecevit (1925-2006)
1974, 1977, 1978 – 1979, 1999 – 2003 yıllarında başbakanlık yapmıştır. Aynı zamanda kendisine takılan “Karaoğlan” lakabıyla, şiirleriyle, Kıbrıs Barış Harekâtı ve mavi gömleğiyle gönüllerde yer etmiş bir siyasetçidir. DSP Genel Başkanı olan Ecevit, son olarak 1999’da kurulan DSP-MHP-ANAP koalisyonunda başbakanlık koltuğuna oturmuştur.
17. Sadi Irmak (1904-1990)
1974-1975 Yılları arasında başbakanlık yapmıştır. Seydişehir Konya doğumlu Irmak tıp doktoru ve CHP milletvekiliydi.
1974 yılında Kontenjan Senatörü seçildi. Cumhuriyet Halk Partisinin Milli Selamet Partisi ile kurduğu koalisyon hükûmetinin istifasından sonra 17 Kasım 1974 tarihinde partiler üstü hükûmeti kurmakla görevlendirildi. Oluşturduğu hükûmet için TBMM'de yapılan güven oylamasında, 450 milletvekilinden yalnızca 18'inin lehinde oy kullanması dolayısıyla güvenoyu alamamasına karşın 31 Mart 1975 tarihine kadar başbakanlık yaptı. 12 Eylül Darbesi'nden sonra 15 Ekim 1981 tarihinde oluşturulan Danışma Meclisine Konya üyesi olarak atandı ve 27 Ekim'de bu meclisin başkanlığına seçildi. Irmak bu görevi TBMM Başkanlığına Necmettin Karaduman'ın 4 Aralık 1983'te seçilmesine değin sürdürdü.
11 Kasım 1990 tarihinde İstanbul'da öldü. Mezarı Aşiyan Mezarlığı'ndadır.[1]
18. Bülent Ulusu (1923 - 2015)
1980-1983 Yılları arasında başbakanlık yapmıştır. Darbe döneminde Kenan Evren Cumhurbaşkanı iken başbakanlık yapan Ulusu, 9. Deniz Kuvvetleri Komutanı, 18. Türkiye Başbakanıdır.
19. Turgut Özal (1927-1993)
1983-1989 Yılları arasında başbakanlık yapmıştır. “Semra Hanım, hadi bir kaset koy da şöyle neşelenelim” sözüyle Fatih Köprüsü üzerinden eşi Semra Özal’la geçişini unutmadığımız, ölümüyle de Türk siyasi tarihinin esrarengiz ölümleri arasında yerini alan başbakanımızdı Turgut Özal.
20. Yıldırım Akbulut (1935 - 2021)
1989-1991 Yılları arasında başbakanlık yapmıştır. Türk politika tarihinin en renkli simalarından olan Yıldırım Akbulut, kendine ithaf edilen fıkralarla bir nesil tarafından hep tebessümle anılan bir siyasetçiydi.
21. Mesut Yılmaz (1947- 2020)
1991,1996, 1997-1998 Yıllarında başbakanlık yapmıştır. Duraksamalı, ağır ve bol “ııı”lı konuşmasıyla akıllarda yer etmiştir.
22. Tansu Çiller (1946 - )
1993-1996 Yılları arasında başbakanlık yapmıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk ve tek “KADIN” başbakanı olan Tansu Çiller de icraatlarından daha çok yaptığı gaflarla zihinlerde yer etmiştir.
Süleyman Demirel'in çağrısıyla siyasete atılan Çiller, ilk defa 1991 Türkiye genel seçimlerinde Doğru Yol Partisi İstanbul milletvekili olarak meclise girmiştir. 1991-1993 yılları arasında Demirel tarafından kurulan koalisyon hükûmetinde Ekonomiden Sorumlu Devlet Bakanı olarak yer almıştır. Demirel 1993 Türkiye cumhurbaşkanlığı seçimi cumhurbaşkanı olarak seçilince yeni DYP genel başkanının seçilmesi için yapılan kongrede yeni genel başkan seçilmiş ve 50. Türkiye Hükûmeti'ni kurmuştur. Başbakanlığı döneminde verilen düşük yoğunluklu savaş nedeniyle Türk Silahlı Kuvvetlerinin modernleşmesi çalışmalarına katkı vermiş ve PKK'nın ABD yönetimi tarafından terörist örgütler listesine alınmasını sağlamıştır. 1995 Türkiye genel seçimlerinde partisi %7.35 oy kaybederek 3. sıraya gerilemiştir. 1996 yılında Necmettin Erbakan tarafından Refah Partisi ve Doğru Yol Partisi koalisyonunun oluşturduğu 54. Türkiye Hükûmeti'nin kurulmasıyla Çiller'in başbakanlık görevi sona ermiştir. Yeni hükûmette Çiller Başbakan yardımcısı ve Dışişleri bakanı olarak görevlendirilmiştir.
Refah Partisi'ni kapatma davası devam ederken Erbakan, başbakanlık görevini Çiller'e devretmek amacıyla 18 Haziran 1997'de Cumhurbaşkanı Demirel'e istifasını sunmuştur.[1] Cumhurbaşkanı Demirel 54. hükûmet protokolü gereği başbakanlık görevini Çiller'e vermemiştir. 1999 Türkiye genel seçimleri’nde partisi %7,17 oy kaybederek 5. sıraya gerilemiştir. 2002 Türkiye genel seçimlerinde ise partisi %9.54 oy oranıyla küçük bir farkla seçim barajının altında kalmıştır. 2002 yılında yapılacak kongrede adaylığını koymayacağını açıklamıştır ve aktif siyasetten çekilmiştir.
23. Necmettin Erbakan (1926-2011)
1996-1997 Yılları arasında başbakanlık yapmıştır. “Mücahit” lakabıyla tanınan Türk siyasi hayatının en renkli simalarındandı.
24. Abdullah Gül (1950 - )
2002-2003 Yılları arasında başbakanlık yapmıştır.
25. Recep Tayyip Erdoğan (1954 - )
2003-2014 yılları arasında 11 yıl Başbakanlık yaparak İsmet İnönü’den sonra bu alanda rekoru elinde bulundurmaktadır.
26. Ahmet Davutoğlu (1959 - )
Ağustos 2014’te geldiği görevini 2016’da bıraktı.
27. Binali Yıldırım 1955 - )
Binali Yıldırım Türkiye’nin 27. başbakanı olup 24 Mayıs 2016’da geldiği görevini 9 Temmuz 2018'de tamamlayarak Türkiye'nin son başbakanı oldu.
